Episode 94
Ο χαμένος δέλφινος του Μιχάλη Καραγάτση
Ένα θεατρικό έργο για την ταυτότητα, τη μνήμη και τον μύθο και στοχασμός πάνω σε έναν θεατρικό θρύλο
Ο Χαμένος Δελφίνος του Μ. Καραγάτση είναι ένα ιδιότυπο θεατρικό έργο που κινείται ανάμεσα στην ιστορία και τον μύθο. Εμπνευσμένο από τον θρύλο του Λουδοβίκου ΙΖ΄ – του παιδιού-διαδόχου του γαλλικού θρόνου που χάθηκε στη δίνη της Επανάστασης – το έργο πραγματεύεται με δραματικό τρόπο το ερώτημα της ταυτότητας, της μνήμης και της αλήθειας. Πρωταγωνιστής είναι ο Ελεάζαρ Ουίλιαμς, ένας ιεραπόστολος στην Αμερική, που φαίνεται να κουβαλά μια άγνωστη καταγωγή. Όταν ένας Γάλλος αξιωματούχος τού προτείνει να αποκηρύξει κάθε σχέση με τον θρόνο με αντάλλαγμα χρήματα, ο ήρωας αρνείται – και μαζί του, ο θεατής εισέρχεται σε έναν κόσμο όπου η ηθική έχει μεγαλύτερη αξία από τη νομιμότητα. Ο Καραγάτσης δεν επιχειρεί να λύσει το μυστήριο – αν ο ήρωας είναι πράγματι ο χαμένος Δελφίνος ή όχι. Αντίθετα, χτίζει ένα δράμα πάνω στην αβεβαιότητα. Η σκιά του δεσμοφύλακα Αντουάν Σιμόν, η τραυματική ανάμνηση ενός παιδιού στη φυλακή, και η εσωτερική σύγκρουση του Ουίλιαμς αποκαλύπτουν το ψυχολογικό βάρος που φέρει ένας άνθρωπος-φορέας μύθου. Ο ήρωας μοιάζει περισσότερο θύμα μιας συλλογικής ανάγκης για πίστη, παρά απατεώνας ή επίδοξος βασιλιάς.
Η ιστορία τοποθετείται χρονικά στον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης και στην ταραγμένη εποχή της παλινόρθωσης. Είναι μια περίοδος κατά την οποία η Ευρώπη αναζητά σταθερότητα – συχνά μέσω της επιστροφής στη μοναρχία – και οι θρύλοι όπως του «χαμένου Δελφίνου» φουντώνουν, ως ελπίδες ή φόβοι. Ο Καραγάτσης, ωστόσο, δίνει στο έργο του και μια ενδιαφέρουσα διαπολιτισμική διάσταση: ο ήρωας έχει μεγαλώσει στην Αμερική, σε έναν νέο κόσμο όπου η ταυτότητα είναι πιο ρευστή και η μνήμη λιγότερο βαρύγδουπη. Μέσα από αυτή τη γεωγραφική και ιδεολογική αντίθεση – παλαιά Ευρώπη και νέα Αμερική – το έργο φωτίζει τον ψυχισμό ενός ανθρώπου διχασμένου ανάμεσα στην καταγωγή και την εμπειρία.
Σημαντικό πρόσωπο του έργου είναι ο δούκας της Ορλεάνης, Φερδινάνδος Φίλιππος, ο οποίος φέρνει την πρόταση συμβιβασμού: χρηματική αποζημίωση με αντάλλαγμα τη σιωπή. Η σκηνή μεταξύ του Ουίλιαμς και του δούκα αποκρυσταλλώνει την ηθική του έργου. Ο ήρωας αρνείται να γίνει μέρος ενός πολιτικού παζαριού, ακόμη και αν αυτό σήμαινε αποδοχή και πλούτο. Προτιμά να ζήσει χωρίς απαντήσεις, παρά να προδώσει την αλήθεια του. Αυτή η στάση φέρει βάθος και συγκίνηση.
Χαρακτήρες
Στο επίκεντρο του έργου βρίσκεται ο Ελεάζαρ Ουίλιαμς, ένας ιεραπόστολος που ζει στην Αμερική, μεγαλωμένος ανάμεσα σε Προτεστάντες και Ινδιάνους Μόχωκ. Φέρει ακαθόριστες αλλά βασανιστικές αναμνήσεις από την παιδική του ηλικία, οι οποίες τον συνδέουν, ίσως, με τον εξαφανισμένο διάδοχο του γαλλικού θρόνου. Δεν γνωρίζει αν είναι ο ίδιος ο Λουδοβίκος ΙΖ΄ ή απλώς κάποιος που έχει υποστεί βαθύ τραύμα – όμως ζει καθημερινά με τις σκιές αυτού του ενδεχομένου.
Ο Φερδινάνδος Φίλιππος, δούκας της Ορλεάνης, καταφτάνει από τη Γαλλία για να κλείσει το θέμα: προτείνει στον Ουίλιαμς να αποκηρύξει κάθε σχέση με το στέμμα, με αντάλλαγμα χρήματα και προνόμια. Ενσαρκώνει τη φωνή της πολιτικής σκοπιμότητας, της ανάγκης για σταθερότητα, αλλά και της καταστολής της ιστορικής αλήθειας.
Ο Φράνσις Βίντον, κληρικός και οικοδεσπότης, παρακολουθεί με φρίκη την αντίδραση του Ουίλιαμς μπροστά σε ένα πορτρέτο του Σιμόν – του δεσμοφύλακα που βασάνιζε τον μικρό πρίγκιπα. Αυτό το επεισόδιο ανοίγει την πύλη στην αμφιβολία.
Η μορφή του Αντουάν Σιμόν, αν και δεν εμφανίζεται ποτέ ζωντανά, στοιχειώνει το έργο. Είναι το φάντασμα της Ιστορίας, το σύμβολο της καταπίεσης και της παιδικής κακοποίησης.
Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο
Ο Καραγάτσης τοποθετεί το έργο του στον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης, σε μια Ευρώπη που αναζητά νέα ταυτότητα μετά τη βίαιη κατάρρευση της μοναρχίας. Ο θρύλος του «χαμένου Δελφίνου» – ότι δηλαδή ο Λουδοβίκος ΙΖ΄ δεν πέθανε ποτέ – γέννησε εκατοντάδες φήμες, πολιτικές προσδοκίες και λαϊκές ελπίδες.
Η Γαλλία της εποχής, γεμάτη παλινορθώσεις και ανακατατάξεις, αποτελεί εύφορο έδαφος για μυθοπλασίες, ενώ η Αμερική, όπου ζει ο ήρωας, προσφέρει μια κοινωνία πιο ανοιχτή – μια χώρα όπου κάποιος μπορεί να «γίνει» ό,τι δηλώσει. Ο ήρωας βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στους δύο κόσμους: της παλαιάς Ευρώπης της καταγωγής και της Νέας Αμερικής της αυτοκατασκευής.
Ο συγγραφέας εντάσσει στο έργο του αυτό το πλέγμα – της νοσταλγίας, της ταυτότητας και της πολιτικής σκοπιμότητας – για να φωτίσει τον βαθύτερο μηχανισμό των θρύλων: δεν γεννιούνται μόνο από γεγονότα, αλλά και από συλλογικές ανάγκες.
Μηνύματα και τι αποκομίζει ο θεατής
Το έργο αναμετριέται με ερωτήματα που ξεπερνούν το ιστορικό του πλαίσιο. Ποιος είμαι; Πώς καθορίζεται η ταυτότητα – από το αίμα ή από τη ζωή που έζησα; Ο ήρωας δεν ζητά να γίνει βασιλιάς· παλεύει να καταλάβει ποιος είναι και ποια αλήθεια τον ορίζει.
Ένα δεύτερο, εξίσου ισχυρό θέμα, είναι η ακεραιότητα. Ο Ουίλιαμς, μπροστά στον πειρασμό της αναγνώρισης και του πλούτου, επιλέγει να μην προδώσει την αλήθεια του – όποια κι αν είναι αυτή. Η άρνησή του δεν βασίζεται σε φιλοδοξία ή εμμονή, αλλά σε μια εσωτερική ηθική στάση. Το έργο έτσι γίνεται και μια αλληγορία για τον άνθρωπο που επιλέγει να μην ξεπουλήσει την ψυχή του.
Παράλληλα, ο θεατής αντιλαμβάνεται πόσο εύθραυστες είναι οι πολιτικές νομιμοποιήσεις. Πίσω από κάθε θρόνο, πίσω από κάθε δυναστεία, μπορεί να κρύβεται μια αποσιώπηση ή μια αγοραπωλησία. Ο Καραγάτσης αποδομεί με διακριτικό τρόπο το κύρος της εξουσίας. Ο θεατής ή ακροατής φεύγει από το έργο χωρίς σαφή απάντηση, αλλά με βαθύ προβληματισμό. Τι σημαίνει τελικά να είσαι «κάποιος»; Και ποιος αποφασίζει την αλήθεια: το κράτος, η μνήμη, η Ιστορία ή ο ίδιος ο άνθρωπος που τη φέρει; Αυτή η φιλοσοφική διάσταση του έργου – χωρίς να γίνεται διδακτική – είναι ίσως και η μεγαλύτερη αρετή του.
Η αίσθηση του τέλους
Το φινάλε δεν προσφέρει απαντήσεις, αλλά αφήνει μια πικρή γεύση. Ο ήρωας παραμένει χωρίς βεβαιότητα – ούτε επιβεβαιώνει ούτε διαψεύδει τη φήμη. Αν είναι ο χαμένος πρίγκιπας, θα πεθάνει ξεχασμένος. Αν δεν είναι, έχει ζήσει με ένα βάρος που δεν του ανήκει. Αυτό το άλλοτε ποιητικό και άλλοτε στοχαστικό τέλος συνοψίζει την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης: κάποια ερωτήματα δεν απαντώνται, και η αξιοπρέπεια δεν συνοδεύεται πάντα από δικαίωση. Η σιωπή του ήρωα, η άρνησή του να επιλέξει την ψευδαίσθηση, μετατρέπεται σε έναν θρίαμβο ήσυχης ηθικής. Ο Χαμένος Δελφίνος είναι ένα έργο για τον μύθο που γεννά η ανάγκη, για την ταυτότητα που αναζητά η ψυχή και για την αλήθεια που κρύβεται στις σιωπές. Ο Καραγάτσης δεν γράφει εδώ απλώς ένα ιστορικό δράμα· γράφει ένα σχόλιο πάνω στην ανθρώπινη ύπαρξη. Γι’ αυτό και το έργο, παρά την αφανή του πορεία, συνεχίζει να έχει κάτι να πει – σε κάθε εποχή. Το έργο, αν και γραμμένο γύρω στο 1944, δεν ανέβηκε επί σκηνής όσο ζούσε ο συγγραφέας. Έγινε γνωστό κυρίως από τη ραδιοφωνική του μετάδοση και παραμένει ένα από τα πιο αινιγματικά και «κρυφά» κομμάτια της δραματουργίας του Καραγάτση. Η σκηνική του ακινησία δεν το κάνει λιγότερο δυνατό – αντίθετα, ενισχύει την αύρα μυσταγωγίας και θρύλου που το περιβάλλει. Το τέλος, σιωπηλό και ανοιχτό, αφήνει τον ήρωα μόνο, με τη συνείδησή του. Δεν υπάρχει κάθαρση με την κλασική έννοια – δεν στέφεται βασιλιάς, δεν δικαιώνεται θεαματικά. Κι όμως, σε έναν κόσμο όπου η εξουσία συχνά βασίζεται σε ψέματα και παραλείψεις, η σιωπηρή άρνησή του να υποκύψει μετατρέπεται σε μια μορφή ηρωισμού.
Ο συγγραφέας: Μ. Καραγάτσης
Ο Μ. Καραγάτσης (1908–1960), κατά κόσμον Δημήτρης Ροδόπουλος, υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους πεζογράφους της γενιάς του ’30. Το ψευδώνυμό του προέρχεται από το δέντρο καραγάτσι, κάτω από το οποίο διάβαζε ως παιδί, ενώ το «Μ.» παραπέμπει στο ρωσικό «Μίτια», ένδειξη της αγάπης του για τον Ντοστογιέφσκι.
Αν και έγινε ευρύτερα γνωστός από μυθιστορήματα όπως « Η Μεγάλη Χίμαιρα» και «Γιούγκερμαν», πειραματίστηκε και με το θέατρο. Το Μπαρ Ελδοράδο και η Κάρμεν η Χιτάνα είναι από τις λίγες παραστάσεις του που ανέβηκαν στη σκηνή. Ο Χαμένος Δελφίνος, ωστόσο, παρέμεινε αθέατος – γνωστός κυρίως από ραδιοφωνική μετάδοση και χειρόγραφα.
Το έργο αυτό, περισσότερο από κάθε άλλο, αποκαλύπτει τη στοχαστική, φιλοσοφική πλευρά του συγγραφέα. Ο Καραγάτσης δεν αναζητούσε μόνο την αφήγηση· ήθελε να μιλήσει για τον άνθρωπο μπλεγμένο στην Ιστορία, και το έκανε με μια αίσθηση υπόγειας συγκίνησης που διαρκεί πολύ μετά την τελευταία λέξη. Ο Καραγάτσης, γνωστός κυρίως για τα μυθιστορήματά του, μετουσιώνει εδώ τη λογοτεχνική του φλέβα σε θεατρικό διάλογο. Με ζωντανές σκηνές, πειστικούς χαρακτήρες και ψυχολογική ένταση, ο Χαμένος Δελφίνος φέρει την υπογραφή ενός συγγραφέα που γνωρίζει πώς να στήνει χαρακτήρες στα όρια του μύθου και της πραγματικότητας. Ο ήρωας του έργου δεν είναι ένας «λυτρωμένος» βασιλιάς, αλλά ένας άνθρωπος που στέκεται απέναντι σε μια επιλογή ζωής – με όλα τα φαντάσματα του παρελθόντος να τον στοιχειώνουν.
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
